چندی پیش در نگاهی گذرا به وب سایت عطاء الله مهاجرانی، وزیر فرهنگ دولت خاتمی، متوجه شدم او در چند مقاله‌ی پشت سر هم در مورد حافظ صحبت کرده بود. مهاجرانی در مورد حافظ تقریباً چشم بسته غیب گفته بود. او به عنوان مثال معتقد بود لفظ "حافظ" به معنی آوازخوان نیست و به معنی کسی است که قرآن را از بر دارد. به هر حال به ذهنم رسید با آوردن چند شاهد از دیوان حافظ یک بار دیگر از اهمیت او صحبت کنم.
حسن
من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت دانستم – که عشق از پرده‌ی عصمت برون آرد را زلیخا را
با استناد به همین بیت است که نام گیاه "حسن یوسف" انتخاب شده. منظور از حسن، جمال و زیبایی است. در قرآن به پیامبر توصیه شده حتی اگر حسن سایر زنان او را به شگفت آورد، به آنان نزدیک نشود. به هر حال به نظر می‌رسد حافظ مانند انبوهی کلمات دیگر کلمه‌ی "حسن" را هم از قرآن اقتباس کرده. در این بیت احتمال می‌دهم بین عبارت‌های "روزافزون" و "پرده" ارتباط معنایی لطیفی برقرار باشد که خود قادر به درک آن نیستم.
تواب سازی
من از رندی نخواهم کرد توبه – و لو آذیتنی بالهجر و الحجر
(حتی اگر آزارم دهی، توبه نمی‌کنم)
این بیت نشان می‌دهد در زمان حافظ هم مسئله‌ی تواب سازی (وادار کردن به توبه از طریق شکنجه) رواج داشته. اما احتمال می‌دهم نفس تواب سازی ایده‌ای بوده که از قرآن اقتباس شده. از آیه‌ی 16 سوره‌ی نساء.
پزشکی
چون نقش غم ز دور ببینی شراب خواه – تشخیص کرده‌ایم و مداوا مقرر است
"نقش" با توجه به مصرع دوم ایهام دارد. از یک طرف معنی "اثر" می‌دهد و از طرفی معنی "علامت بیماری". احساس می‌کنم همه چیز از همین سرزمین آغاز شده؛ من جمله ایده‌ی پزشکی. همه چیز از خاورمیانه یا "الشرق الاوسط" یا "امة وسطا" آغاز شده. بریتون‌ها هوش فوق العاده‌ای نداشته‌اند. آن‌ها به هر ترتیب حکومت را از این سرزمین به بریتانیا منتقل کرده‌اند و تمام عناصر حکومت به خصوص سیستم مخفی را از آن اقتباس نموده‌اند. عناصر اصلی پزشکی که در این بیت حافظ آمده‌اند عبارتند از: نقش (symptom)، تشخیص (diagnosis) و مداوا (cure).
تصرف با شعر
عراق و فارس گرفتی به شعر خوش حافظ – بیا که نوبت بغداد و وقت تبریز است
این بیت نشان می‌دهد که در زمان حافظ بغداد و تبریز سرزمین‌هایی مجزا از عراق و فارس بوده‌اند؛ نه جزئی از آن‌ها. احتمال می‌دهم که در زمان حافظ کل سرزمین اعراب، عراق نامیده می‌شده. به ویژه با توجه به مطلع یکی از غزل‌ها یعنی "سلیمی منذ حلت بالعراق"، با توجه به عربی بودن آن و با توجه به نام بردن هم زمان از عراق در آن، این حدس تقویت می‌شود. همین‌طور حدس می‌زنم "وقت تبریز" هم ایهام دارد و می‌تواند چیزی مثل "وقت گرینویچ" باشد. یعنی تبریز در آن زمان از نظر سنجش زمان اهمیت داشته.
نظرات دیگران()
