پریشب نیمه شب یک فیلم فوق العاده مزخرف از شبکه ی یک تلویزیون دیدم. فیلم بسیار حالم را گرفت. بهمم ریخت. از آن دست فیلم هایی بود که صرفاً و عمداً به قصد زجر دادن مخاطب ساخته شده اند. سازندگان تمامِ "هنر"ی را که در چَنته دارند رو می کنند تا مخاطب را تا حدّ ممکن زجر دهند. هر چه لطایف الحیل بلدند به کار می گیرند، فقط و فقط به قصد زجر دادن مردم. هر چه کِرم در گوشه و کنار ذهنِ بیمارشان جا کرده با نهایت دقت، ظرافت و هنر خالی می کنند در قصه تا افراد را زجر بدهند. زجر با رنج فرق می کند. زجر غَلیان بسیار شدید و همه جانبه ی انواع و اقسام احساسات آدم است. زجر باعث می شود آدم از همه چیز و همه کس بیزار شود، حتی از خدا. و نتیجه ی زجر بی ایمانی است. و جای بسی شگفتی است که چه طور چنین فیلم هایی در تلویزیونی که داعیه ی اسلامی بودن دارد، پخش می شود.
من تجربیات زیادی دارم و به سرعت می توانم به نیت پلید سازندگان چنین آثاری پی ببرم و خود را از دام جادوی هنری ایشان برهانم. ولی تکلیف ده ها و شاید صدها میلیون انسان بی گناهی که این فیلم را دیده اند و تکلیف چند میلیارد بشر بی گناه که هر روزه محکوم به در معرض قرارگیریِ چنین شیطنت هایی هستند، چه می شود؟
به هر حال بسیار ناراحت و رنجور شدم تا این که به بهانه ی روز بزرگداشت مولوی سری به آثار این بزرگوار زدم. خوبی های افرادی مثل مولوی، گرچه تعدادشان ده درصد تعداد شیاطین هم نیست، بدی های آنان را به موازنه می کشد. (سوره ی انفال، آیه ی 65: ای پیامبر، مؤمنان را برای جنگ برانگیز؛ اگر از شما بیست نفر صابر موجود باشد، دویست نفر را شکست می دهند و اگر از شما صد نفر موجود باشد، هزار نفر از آنان را که کفر ورزیدند شکست می دهند، چرا که ایشان گروهی هستند که درک نمی کنند). و این چنین است که خوبی و بدی در این دنیا در حال توازن است و همین آدم را قدری آسوده می کند.
از مولوی بگویم که عقیده دارم بسیار در مورد او بی انصافی شده که او را یک سر سنی خوانده اند. اظهار تواضعی که او به حضرت امام علی در شعر معروفش در مورد ایشان نشان داده، به نظر من، در طول تاریخ بی نظیر است. البته او همه جا از خلفا هم تمجید کرده ولی به نظرم در مورد حضرت علی دست کم دراین شعر سنگ تمام گذاشته. ابیاتی از این شعر را که برای خودم قابل درک است در این جا می آورم و سپس به بحث در مورد مولوی ادامه می دهم. با من باشید.
از علی آموز اخلاصِ عمل - "شیر حق" را دان مطهّر از دَغَل
در غزا بر پهلوانی دست یافت - زود شمشیری بر آورد و شتافت
او خَدو انداخت در روی علی - افتخار هر نبیّ و هر "ولی"
آن خدو زد بر رُخی که روی ماه - سجده آرد پیش او در سجده گاه
در زمان انداخت شمشیر آن علی - کرد او اندر غزایش کاهِلی
گشت حیران آن مبارز زین عمل - وز نمودن عفو و رحمت بی محل
گفت بر من تیغِ تیز افراشتی - از چه افکندی مرا بگذاشتی؟
...
ای علی که "جمله عقل و دیده ای" - شمّه ای واگو از آنچه دیده ای
"تیغِ حِلمت" جان ما را چاک کرد - آبِ علمت خاک ما را پاک کرد
بازگو دانم که این اسرارِ هوست - زانک "بی شمشیر کشتن" کارِ اوست
...
بازگو ای بازِ عرشِ خوش شکار - تا چه دیدی این زمان از کردگار
چشمِ تو ادراکِ غیب آموخته - چشم های حاضران بر دوخته
...
راز بگشا ای علیّ مرتضی - ای پسِ سوء القضا حُسن القضا
...
چون تو بابی آن مدینه ی علم را - چون شعاعی آفتابِ حِلم را
باز باش ای باب بر "جویایِ باب" - تا رَسَد از تو قُشور اندر لُباب (از طریق تو پوسته ها به مغز برسند)
باز باش ای بابِ رحمت تا ابد - بارگاهِ ما لَهُ کُفواً اَحَد (این یک بیتِ بسیار حیاتی است. برداشت شخصی من این است: ای بابِ رحمت که برای حضرت رسول کُفوی دیگر هستی، تا همیشه بر بارگاهِ ما باز بمان؛ یعنی گرچه برای خدا هیچ کُفوی نیست، مولوی برای حضرت رسول کُفوی قائل می شود که از نظر او حضرت امیر است. اگر احساس می کنید برداشت من اشتباه است حتماً تذکر دهید)
...
بازگو ای "بازِ پَر افروخته" - با "شَه" و با "ساعدش" آموخته (شه استعاره از پروردگار و ساعد احتمالاً استعاره از حضرت رسول؛ آموخته یعنی خو کرده)
...
در محلِّ قهر این رحمت ز چیست؟ - اژدها را دست دادن راهِ کیست؟
گفت من تیغ از پیِ حق می زنم - بنده ی حقّم نه مأمورِ تنم
شیرِ حقّم نیستم شیرِ هوا - فعلِ من بر دینِ من باشد گوا
ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَم در حِراب - من چو تیغم وان زننده آفتاب
رَختِ خود را من ز ره برداشتم - غیرِ حق را من عَدَم پنداشتم
سایه ای اَم، کدخدااَم آفتاب - حاجبم من، نیستم او را حجاب
من چو تیغم پُر گهرهای وصال - "زنده گردانم نه کشته" در قِتال
"خون نپوشد گوهرِ تیغِ مرا" - باد از جا کِی بَرَد میغِ مرا (میغ = ابر)
کَه نیَم کوهم ز حِلم و صبر و داد - کوه را کِی در رُباید تندباد؟
آنک از بادی رَوَد از جا خَسیست - زانک بادِ ناموافق خود بَسیست
بادِ خشم و بادِ شهوت بادِ آز - بُرد او را که نبود اهلِ نماز
کوهَم و هستیِّ من بنیادِ اوست - ور شَوَم چون کاه، بادم یادِ اوست
جز به بادِ او نجنبد میلِ من - نیست جز "عشقِ اَحَد" سرخیلِ من
خشم بر شاهان شَه و ما را غلام - خشم را هم بسته ام زیرِ لِگام
تیغِ حِلمَم گردنِ خشمَم زَدَست - خشمِ حق بر من چو رحمت آمدست
...
چون درآمد علتی اندر غزا - تیغ را دیدم نهان کردن سزا
...
وانچ لِلَّه می کنم تقلید نیست - نیست تَخییل و گمان، جز دید نیست
ز اجتهاد و از تَحَرّی رَسته ام - آستین بر دامنِ حق بسته ام
(در این دو بیت مولوی به طرز ظریفی اصول و مشیِ اساسی روحانیت شیعه را نکوهش می کند)
...
(چند بیت بعد خطاب حضرت علی است به عَمرو و دعوت او به اسلام)
اندر آ کآزاد کردت فضلِ حق - زانک رحمت داشت بر خشمش سَبَق
اندر آ اکنون که رَستی از خطر - سنگ بودی کیمیا کردت گُهر
رَسته ای از کفر و خارستانِ او - چون گلی بِشکُف به سروستانِ هو
تو منیّ و من تُوَم ای محتشم - تو علی بودی، علی را چون کُشَم؟
معصیت کردی بِه از هر طاعتی - آسمان پیموده ای در ساعتی
...
ناامیدی را خدا گردن زَدَست – چون گنه مانندِ طاعت آمدست
(مولوی می کوشد استدلال کند که گناه می تواند پیش زمینه ی رحمتِ لایتناهیِ پروردگار باشد؛ نگاه او بسیار انسان دوستانه است)
...
اندر آ من درگشادم مر تو را - تُف زدیّ و تحفه دادم مر تو را
مر جفاگر را چنین ها می دهم - پیشِ پای چپ چه سرها می نهم
پس وفاگر را چه بخشم؟ تو بِدان - گنج ها و مُلک های جاودان
(پس از این مولوی نقل می کند که حضرت رسول به حضرت علی خبر داده که به دست فلان کس (ابن ملجم) کشته خواهد شد و ابن ملجم با اطلاع از این موضوع از حضرت می خواهد پیشاپیش خودِ او را بکشد و از فسادش جلوگیری کند؛ حضرت علی برایش دلیل می آورد که این در واقع او نیست که ایشان را خواهد کشت، بلکه خودِ خدا این کار را خواهد کرد و ابن ملجم صرفاً آلت است. ابن ملجم در مورد قصاصِ بعد از جنایت از ایشان می پرسد که حضرت علی پاسخ می دهد که قصاص هم صرفاً به این دلیل که حکم خداست، روا می باشد. مولوی در این ابیات بسیار می کوشد برای مفاهیمِ ظاهراً خشنِ قرآن مثل قصاص و جنگ فلسفه هایی رحمانی ذکر کند)
...
حلقِ حیوان چون بُریده شد به عدل - حلقِ انسان رَست و افزونید فضل (اشاره به قربانی کردن فرزند توسطِ حضرت ابراهیم که خداوند کشتنیِ بزرگ را فدای فرزندِ ایشان کرد و در طولِ تاریخِ اسلام با تأسّی از این ماجرا قربانی کردن به حیوانات اختصاص یافته و جهلِ تاریخی بشر در قربانی کردنِ فرزند به فراموشی سپرده شده)
...
هر که را آن حکم بر سر آمدی - بر سرِ فرزند هم تیغی زدی (اشاره ی مجدد به ماجرای قربانی کردنِ فرزند توسط حضرت ابراهیم. مولوی به تسلیمِ محض در برابرِ حکم خدا، حتی اگر خشن باشد، تأکید می کند)
...
(از زبان عَمرو:)
باز آمد کای علی زودم بکُش - تا نبینم آن دم و وقتِ تُرُش
من حلالت می کنم، خونم بریز - تا نبیند چشمِ من آن رستخیز
...
(از زبان حضرت علی:)
لیک بی غم شو، شفیعِ تو منم - خواجه ی روحم نه مملوکِ تنم
پیشِ من این تن ندارد قیمتی - بی تنِ خویشم فَتیِّ ابنِ الفَتی
خنجر و شمشیر شد ریحانِ من - مرگِ من شد بزم و نرگس دانِ من
(تحلیل مولوی از شخصیت حضرت علی:)
آنک او تن را بدین سان پِی کند - حرصِ میریّ و خلافت کِی کند؟
زان به ظاهر کوشَد اندر جاه و حکم - تا امیران را نماید راه و حکم
تا امیری را دهد جانی دگر - تا دهد نخلِ خلافت را ثمر
(مولوی به بیزاریِ محضِ حضرت علی از خلافت و حکومت اشاره می کند)
...
گفت "امیرالمؤمنین" با آن جوان - که به هنگامِ نبرد ای پهلوان
چون خَدو انداختی در روی من - نفس جنبید و تَبَه شد خوی من
نیم بهرِ حق شد و نیمی هوا - شرکت اندر کارِ حق نبود روا
...
گَبر این بشنید و نوری شد پدید - در دلِ او تا که زُنّاری بُرید
گفت من تخمِ جفا می کاشتم - من تو را نوعی دگر پنداشتم
...
عرضه کن بر من شهادت را که من - مر تو را دیدم سرافرازِ زَمَن
قُربِ پَنجَه کس ز خویش و قومِ او - عاشقانه سوی دین کردند رو
او به تیغِ حِلم، چندین حلق را - وا خرید از تیغ و چندین خَلق را
تیغِ حِلم از تیغِ آهن تیزتر - بل ز صد لشکر ظَفَر انگیزتر
...
مولوی بزرگ
پر واضح است است که مولوی بسیار از خشونت بیزار بوده و همواره کوشیده خشونت را از دین بزداید. آن طور که از یک استاد تاریخ شنیدم در تمام متونِ تاریخی از کشته شدن عَمرو به دست حضرت علی سخن گفته شده و روایت مولوی در این میان روایتی غریب است. مولوی به شدت می کوشد شخصیتِ حضرتِ علی را از یک شمشیرزن و یک خون ریزِ صِرف -آن طور که برای ایشان تبلیغ می شده- تطهیر کند. صد البته مولوی بارها نشان داده برای شمشیرزنی ایشان و خصومت شدیدشان با تبهکاران احترام قائل است. ولی مولوی مثلاً از آن روایت های بی شرمانه در مورد حضرت علی، که نمونه ای از آن ها در کتاب های دوره ی دبیرستان آمده بود و در آن حضرت علی رستم شده بود و عَمرو را آن چنان گردن زد که سرش صد قدم آن طرف تر پرید (!)، فاصله می گیرد. تلاش مولوی برای زدودن خشونت از دین در حالی است که حاکمان همواره تلاش می کرده اند خشونت ناروای خود را به نامِ دین توجیه کنند.
از سوی دیگر مولوی بسیار به ایجاد اتحاد بین مسلمانان و تمامی بشر علاقه دارد. در مقایسه ی مولوی و حافظ، مولوی تمایل بسیار به شرح و تفصیل و بسطِ مسائل دارد و بی نهایت پُرگویی می کند. شعر گفتن برای مولوی از نفس کشیدن هم ساده تر بوده. در حالی که حافظ به تعبیر خود حتی شعر هم نمی گوید و ترجیح می دهد فقط "یک نکته" را خاطر نشان کند:
کِی شعرِ تَر انگیزد خاطر که حزین باشد؟ - یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد
مولوی یک استادِ تمام است؛ شکی نیست. ولی حافظ، یک مرتبه بالاتر، به سانِ یک پیرِ فرزانه است. آن چه را مولوی در "جام می" خوانده، حافظ از بر است. هنرِ حافظ هم یک سطحِ کامل بالاتر از مولوی است. ولی فکر می کنم حافظ قطعاً تحت تأثیر مولوی بوده و با توجه به تکرار مضامین مورد استفاده ی مولوی در اشعار حافظ می توان نتیجه گرفت حافظ خود بر "شاخِ غولی" چون مولوی ایستاده. در پایان یکی از غزلیات مولوی را می آورم:
سماع از بهرِ جانِ بی قرار است - سبک بر جَه، چه جای انتظارست؟
مشین این جا تو با اندیشه ی خویش - اگر مردی برو آن جا که یارست
مگو باشد که او ما را نخواهد- که مردِ تشنه را با این چه کار است؟
که پروانه نیندیشد ز آتش - که جانِ عشق را اندیشه عارست
چو مردِ جنگ بانگِ طبل بشنید - در آن ساعت هزار اندر هزار است
شنیدی طبل، برکش زود شمشیر - که جانِ تو غلافِ ذوالفقار است
بزن شمشیر و مُلکِ عشق بِستان - که "مُلکِ عشق مُلکِ پایدار است"
حسینِ کربلایی، آب بگذار - که آب امروز تیغِ آب دار است (آب را رها کن و برای رفعِ تشنگی، خود را در برابر شمشیر قرار ده و جان بسپار)
پی نوشت: اکنون فروردین 99 است. اعتقاد به امامت را به کل از دست داده ام.
