به نوشته های وبلاگم  که نگاهی می اندازم، می بینم در آن ها بسیار از اشعار حافظ سود برده ام. در واقع این نشانگر علاقه ی وافر من به حافظ و غزلیات اوست؛ چیزی که قابل انکار نیست. صد البته آشنایی اندک و ابتدایی با برخی اشعار حافظ دارم. ولی نه در حدی که بتوانم ذره ای به شناخت این شخصیت بزرگ و بی همتا نزدیک شوم. نخستین بار وقتی به حافظ علاقه مند شدم که این سؤال در ذهنم نقش بسته بود: یک انسان تا چه حد می تواند بزرگ باشد؟ به حافظ برخوردم و از بزرگی او متحیّر شدم. در واقع لازم نبود آشنایی دیرپایی با حافظ داشت تا به بزرگیش پی برد. هر بیت از اشعار او مثل ضربه ی یک پتک آدم را دگرگون می کرد. حتی لازم نبود معنای اشعار را درک کرد. آهنگ و ریتمِ استثنایی کلامِ او به قدر کافی تأثیرگذار بود. در واقع هر کس که کم ترین آشنایی با زبان فارسی داشته باشد، این چنین تحت تأثیر قرار می گیرد. و اگر چون من در پی پاسخ به چنان سؤالی باشد، این چنین مفتون می گردد. اشعار حافظ در اولیه ترین برداشت مملو از شور و عشق و امیدند. آن ها آدم را به تحرک و جوشش وا می دارند. طوری که اگر یک مرده ی روحی به آن ها برخورد کند، زندگی را از سر می گیرد! و این رمز ماندگاری افرادی مثل حافظ است. چنان ماندگار که اگر از هر نوجوان دبیرستانی هم بپرسی یک شاعر را اسم ببر، نود درصد ابتدا حافظ را نام می برند.

امثال حافظ نه تنها در تاریخ ماندگارند، که در برابر حسودان و عنودان پیروزمندان تاریخ هم هستند. امثال حافظ آن چنان تأثیرگذار و بزرگند که به تاریخ جهت می دهند. در مقابل، دسته ای دیگر قرار دارند که همواره می کوشند به طرز موذیانه ای آدمی را به ناامیدی و لاقیدی و انفعال فراخوانند. ولی کوشششان همواره عقیم می ماند و نه تنها در تاریخ تأثیرگذار نیستند، در دل توده ی بشری هم جایگاهی ندارند. یکی از آن ها خیام است. کسی که علاوه بر تنظیم تقویم "جلالی" افتخار سرودن -صرفاً- ده ها دوبیتی را هم داشته (به این دو بیتی ها رباعی گویند!). دوبیتی هایی که صرفاً یک پیام دارند: خوش بگذرانید و کار دنیا را به صاحبانش واگذار کنید. امثال خیام اگرچه ممکن است به لطف تمجیدات آن نویسنده ی بی جهت عزیز، صادق هدایت، مدت کوتاهی ذهن آدمی را به خود وادارند، ولی خیلی زود حنایشان رنگ می بازد. چرا که از دغدغه های جدی آدمی نمی گویند. چرا که حرفشان حرف دل آدم نیست. و یا مثلاً خود هدایت را در نظر بگیرید. کسی که در نویسندگی هنر بسیار به خرج داده و نوشته هایش به معجزه شبیهند (البته معجزه از نوع شیطانی اش!). گرچه ممکن است آدمی در اوایل جوانی و کم تجربگی اسیر و معطل فردی مثل هدایت شود، ولی خیلی زود می کوشد خود را از جادوی او رها کند. چرا که آموزه های او را با طبیعت و سرشت خود سازگار نمی یابد. سرشت آدمی جویای زندگی است؛ ولی هدایت می کوشد او را به مرگ روحی دچار کند. امثال هدایت اگرچه ممکن است با تدبیر قلدرهای فرنگی هم که شده، چند صباحی به زور به تاریخ چسبانده شوند، ولی ماندگاری چندانی در تاریخ ندارند (معروف است که گویا یک وزیر فرانسوی پس از مرگ هدایت در تجلیل از او می گوید: ایران فقط کشور نفت نیست! یعنی ایران به جز نفت فردی مثل هدایت را هم دارد. حالا شما قضاوت کنید آیا ایران با نفت و هدایت شناخته می شود!).

به هر حال تاریخ همواره صحنه ی مجادله ی این دو دسته است: دسته ای که در پی رشد و بلوغ آدمی است و دسته ای که مانع حرکت اوست. در این میان این دو دسته روش های متفاوتی را هم اختیار می کنند. اولی می کوشد اخلاقی عمل کند و دومی از هیچ نیرنگی ابا ندارد. در مورد خود حافظ هم بسیار نیرنگ شده تا پیام او تحریف شود. به نظر من اشعار ساختگی که جدا از غزلیات او در قالب قصیده و مثنوی و رباعی به او نسبت داده شده، از جمله ی این نیرنگ هاست. ولی بدتر از آن این که به نظر شخص من می رسد که موارد معدودی از غزلیات حافظ هم ساختگی باشند. در این جا یکی از غزلیات حافظ را که به نظر من ساختگی است، می آورم و سعی می کنم دلایل خود را در مورد ساختگی بودن آن ارائه دهم. از دوستان عزیزی که این نوشته را می خوانند و احتمالاً در ادبیات سررشته دارند خواهش می کنم مرا راهنمایی کنند و اگر به نظرشان اشتباه می کنم، مرا آگاه نمایند.

1 صوفی نهاد دام و سر حقه باز کرد/ بنیاد مکر با فلک حقه باز کرد

بازی چرخ بشکندش بیضه در کلاه/ زیرا که عرض شعبده با اهل راز کرد

ساقی بیا که شاهد رعنای صوفیان/ دیگر به جلوه آمد و آغاز ناز کرد

این مطرب از کجاست که ساز عراق ساخت/ و آهنگ بازگشت ز راه حجاز کرد

5 ای دل بیا که ما به پناه خدا رویم/ زآنچ آستین کوته و دست دراز کرد

صنعت مکن که هر که محبت نه راست باخت/ عشقش به روی دل در معنی فراز کرد

فردا که پیشگاه حقیقت شود پدید/ شرمنده رهروی که عمل بر مَجاز کرد

ای کبک خوش خرام که خوش می روی به باز/ غرّه مشو که گربه ی زاهد نماز کرد

حافظ مکن ملامت رندان که در ازل/ ما را خدا ز زهد و ریا بی نیاز کرد

در سه بیت اول از این صحبت شده که صوفی تلاش می کند با بازی چرخ درافتد و در برابر آن عرض اندام کند ولی روزگار او را از پای درمی آورد. در مجموع از واژه ی صوفی به عنوان یک عنصر مثبت استفاده شده (شاهد رعنای صوفیان) در حالی که صوفی در غزل حافظ عمدتاً یک عنصر منفی است. در بیت سوم عبارت "ساقی بیا" کاملاً بی هدف آورده شده؛ حافظ معمولاً وقتی ساقی را صدا می زند که از مسئله ای آزرده خاطر است و می خواهد از او طلب مِی کند. امّا این جا به نظر می رسد فقط برای تنظیم وزن شعری او را صدا زده است!

در بیت چهارم که بیت حساس شعر است، تلاش شده به طرز ناشیانه ای به قیام حضرت امام حسین اشاره شود. ولی همان طور که همه می دانیم ایشان هرگز "آهنگ بازگشت" نکرده. به نظر می رسد این جا هم برای تنظیم وزن، بی جا از این عبارت استفاده شده. ضمن این که بالأخره صوفی یا مطرب؟ شعر می کوشد عمل کدام یک را نقل کند؟

در بیت پنجم از عمل امام حسین (ع) اظهار ترس شده. مصرع دوم این بیت ضرباهنگِ مناسبی ندارد. ضمناً تعبیر "آن چه آستین کوته و دست دراز کرد" جالب به نظر نمی رسد.

در بیت ششم تعبیرِ "صنعت کردن" عیناً در غزلِ از نظرِ الفبایی قبلیِ حافظ هم آورده شده ("اگرچه صنعت بسیار در عبارت کرد") و دو بار استفاده از این تعبیر در دو غزل پشت سر هم عجیب به نظر می رسد. این بیت می کوشد انسان را به محبت های ظاهری دنیوی مشغول دارد و از پیگیری اعمال افرادی مانند امام حسین (ع) بازدارد.

در بیت هفتم مبارزه با ظلم "عملِ مَجاز" خوانده می شود.

در مورد بیت هشتم باید گفت "کبک خوش خرامی که به سمت باز می رود" هرگز "غرّه" نمی شود؛ در واقع غَرِّگی از نظر او مذموم است. در این بیت تلاش می شود شهادت طلبی به بهانه ی وجود "گربه ی نماز خوان" عملی هولناک قلمداد شود. در حالی که در غزل حافظ عمدتاً از شهادت و شهیدان با تعبیر لاله یا گل سرخ تجلیل می شود.

در بیت نهم به حافظ گفته می شود رندان را ملامت نکند. برای حافظ کلمه ی رند یک کلمه ی بسیار مورد احترام و در واقع یک غایت و نهایت است؛ البته که او هرگز رندان را ملامت نمی کند. ضمن این که در این بیت رندی هم ردیفِ زهد و البته ریا آورده شده؛ در حالی که در اشعار حافظ زهد و رندی همواره در مقابل هم قرار می گیرند.

در پایان باز هم از دوستان عزیز می خواهم مرا در مورد این شعر راهنمایی کنند.